3.3 Bonus als motivator
gemeengoed
Als het gaat om sturen van prestaties, is de bonus als (extrinsieke) motivator vooral bij Amerikaans georiënteerde organisaties jarenlang gemeengoed en ‘the holy grail’ geweest. Er heerste een diep geloof dat organisaties met bonussen konden afdwingen wat ze wilden. Ook vandaag de dag zit dit geloof nog steeds diep verankerd in sommige organisaties.
3.3.1 Onderzoek
individueel
averechts
Worden prestaties wel beter door het vooruitzicht van een bonus? Uit diverse onderzoeken blijkt dat hier geen eenduidig antwoord op te geven is. Het verbeteren van prestaties is in hoge mate individueel bepaald. Daarnaast is het afhankelijk van het type werk dat iemand uitvoert. In de HR-literatuur wordt vaak het onderzoek van de Amerikaanse psycholoog Daniel Pink aangehaald. Daaruit blijkt dat als er sprake is van eenvoudige, repeterende werkzaamheden, een bonus prima werkt. Maar als het werk ook maar enige intellectuele, creatieve of managementvaardigheden vereist, werkt een bonus eerder averechts.
Blokkeren
productie
prestatie-stimulans
Hoe is dit verklaren? Uit het onderzoek van psycholoog Pink bleek dat op het moment dat er een bonus in het vooruitzicht werd gesteld, werknemers alles in het werk stelden om die te bemachtigen. Ze waren meer met de bonus bezig dan met hun werk. Zolang het gaat om eenvoudige, repeterende werkzaamheden is dit nog wel te overzien: even een tandje erbij en de productie gaat omhoog. Maar als het aankomt op intelligentie en creativiteit, blokkeren werknemers en zullen hun prestaties eerder naar beneden gaan dan omhoog. Een bonus als prestatiestimulans werkt dus vaak niet in deze situaties.
Topfunctionarissen versus productiemedewerkers
vooruitzicht
Het is op zijn minst opvallend te noemen dat vooral managers en topfunctionarissen bonussen in het vooruitzicht gesteld krijgen. Er is immers gebleken dat de kans toeneemt dat hun prestaties daardoor naar beneden gaan. Daarentegen worden er slechts op bescheiden schaal bonusafspraken gemaakt met productiemedewerkers, terwijl bij hen de prestaties juist omhooggaan.
3.3.2 Perverse prikkel
Er speelt nog iets anders bij bonussen. Uit praktijkonderzoek blijkt dat ze mensen ‘lelijk’ maken. Mensen zullen er alles aan doen om hun bonus te behalen. Meer dan eens werkt dit frauduleus, oncollegiaal en asociaal gedrag in de hand.
perverse prikkels
Bonussen kunnen leiden tot perverse prikkels. Zo was het lange tijd gebruikelijk dat hypotheekadviseurs hypotheken verkochten zonder zich af te vragen of de consument deze op de (middel)lange termijn kon dragen. Het was daarbij ook zeer gebruikelijk om een bonus te koppelen aan het aantal verkochte hypotheken. Hierdoor werd niet de kwaliteit bepalend voor het behalen van de bonus, maar de kwantiteit.